- تاج القراء (جُلْ قُرْ را)
محمود بن حمزه بن نصر کرمانی نحوی. یاقوت در کتاب معجم الادبا آرد:... وی یکی از علماء فقهاء و صاحب تصانیف و فضل است در دقت فهم و حسن استنباط اعجوبه بود. از وطن خویش بجایی نرفت و سفری نکرد. او در حدود سنۀ 500 میزیست و سپس در گذشت. اوراست: ’لباب التفسیر’ و ’الایجاز’ در نحو که از ایضاح فارسی آن را مختصر کرده است و دیگر از تألیفات وی ’نظامی’ در علم نحو است که آنرا از ’اللمع’ ابن جنی مختصر کرده است دیگر ’الافاده’ در نحو، و نیز ’العنوان’ در همان علم، و او درباره مواضع حرف اسم آرد:
فمعرفه و تأنیث و نعت
و نون قبلها الف وجمع
و عجمه ثم ترکیب و عدل
و وزن الفعل و الاسباب تسع
(از معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 146). در شدالازار صفحۀ 402 در ترجمه احوال شیخ ابوعبداﷲ عمر بن ابی النجیب الشیرازی آمده است: و له روایات عن مناوربن فرکوه الدیلمی و عن تاج القراء نصر بن حمزه الکرمانی. علامۀ قزوینی در حاشیۀ همین صفحه آرد: مقصود بدون هیچ شک و شبهه به قرینۀ لقب ’تاج القراء’ و بقرینۀ نام پدرش ’حمزه’ و نسبت او ’الکرمانی’ ابوالقاسم محمود بن حمزه بن نصر الکرمانی معروف به تاج القراء است که مؤلف در اینجا در نام و نسب او خلط غریبی کرده است و نام جد او را بر خود او نهاده ولی در اوایل ترجمه که باز مجدداً نامی از او برده نام و نسب او را در آنجا بکلی درست و بطبق واقع ’الامام برهان الدین محمود بن حمزه بن نصرالکرمانی ذکر کرده است’ بشرح احوال این شخص که از مشاهیر قراء عصر خود بوده در معجم الادباء یاقوت و طبقات القراء جزری و طبقات النحاه سیوطی مذکور است عین عبارت معجم الادبا ج 7 ص 146 از قرار ذیل است... و سیوطی نیز در طبقات النحاه ص 387 عین همین فصل را باسم و رسم از همان مؤلف یعنی یاقوت نقل کرده است و جزری در طبقات القراء ج 3 ص 291 در ترجمه او گوید: ’محمود بن حمزه بن نصر ابوالقاسم الکرمانی المعروف به تاج القرّاء مؤلف کتاب’ ’خط المصاحف’ و کتاب ’الهدایه فی شرح غایه ابن مهران’ و کتاب ’لباب التفسیر’و کتاب ’البرهان فی معانی متشابه القرآن’ امام کبیرمحقق ثقه کبیر المحل لااعلم علی من قراء و لکن قراء علیه ابوعبداﷲ نصر بن علی بن ابی مریم فیما احسب، کان فی حدود الخمسمائه و توفی بعدها واﷲ اعلم’ - انتهی (حاشیۀ 9 صفحۀ 402 شدالازار چ قزوینی). مؤلف شدالازاردر ترجمه احوال ابن ابی مریم شیرازی آرد:... روی کتاب التیسیر فی التفسیر عن مصنفه الامام برهان الدین محمود بن حمزه بن نصرالکرمانی... شدالازار چ قزوینی ص 406). یاقوت در معجم الادباء در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد:... و المرجوع الیها فی الامور الشرعیه و المشکلات الادبیه اخذ عن محمود بن حمزه الکرمانی... (معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 210). جزری در طبقات القرّا ج 2 ص 337 در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد:... وقفت علی کتاب فی القراآت الثمان سماه الموضح تدل علی تمکنه فی الفن جعله بأحرف مرموزه داله علی اسماء الرواه و ذکر ناسخه انه استملاه من لفظه سنه اثنتین و ستین خمسمائه و قراء فیما احسب علی تاج القراء محمود بن حمزه...’. (شدالازار ص 407 ح 2). صاحب ترجمه، معاصر ملک ایرانشاه بن ملک تورانشاه بن قاورد و از جملۀ علماء و دانشمندانی است که بر خلع ملک ایرانشاه اتفاق کردند و عوام را بر خروج بروی فتوی دادند. آقای بیانی در حاشیۀ صفحه 21 تاریخ افضل به نقل از تاریخ ابن شهاب (جامع التواریخ حسنی) آرد:... و قاضی بوالعلا و سلطان تاج القرّاء و دیگرفضلا اتفاق نمودند که بر او (ملک ایرانشاه) غلبۀ عام کنند... رجوع به بغیه الوعاه فی طبقات النحاه سیوطی ص 387 و 403 و محمود بن حمزه... شود
فمعرفه و تأنیث و نعت
و نون قبلها الف وجمع
و عجمه ثم ترکیب و عدل
و وزن الفعل و الاسباب تسع
(از معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 146). در شدالازار صفحۀ 402 در ترجمه احوال شیخ ابوعبداﷲ عمر بن ابی النجیب الشیرازی آمده است: و له روایات عن مناوربن فرکوه الدیلمی و عن تاج القراء نصر بن حمزه الکرمانی. علامۀ قزوینی در حاشیۀ همین صفحه آرد: مقصود بدون هیچ شک و شبهه به قرینۀ لقب ’تاج القراء’ و بقرینۀ نام پدرش ’حمزه’ و نسبت او ’الکرمانی’ ابوالقاسم محمود بن حمزه بن نصر الکرمانی معروف به تاج القراء است که مؤلف در اینجا در نام و نسب او خلط غریبی کرده است و نام جد او را بر خود او نهاده ولی در اوایل ترجمه که باز مجدداً نامی از او برده نام و نسب او را در آنجا بکلی درست و بطبق واقع ’الامام برهان الدین محمود بن حمزه بن نصرالکرمانی ذکر کرده است’ بشرح احوال این شخص که از مشاهیر قراء عصر خود بوده در معجم الادباء یاقوت و طبقات القراء جزری و طبقات النحاه سیوطی مذکور است عین عبارت معجم الادبا ج 7 ص 146 از قرار ذیل است... و سیوطی نیز در طبقات النحاه ص 387 عین همین فصل را باسم و رسم از همان مؤلف یعنی یاقوت نقل کرده است و جزری در طبقات القراء ج 3 ص 291 در ترجمه او گوید: ’محمود بن حمزه بن نصر ابوالقاسم الکرمانی المعروف به تاج القرّاء مؤلف کتاب’ ’خط المصاحف’ و کتاب ’الهدایه فی شرح غایه ابن مهران’ و کتاب ’لباب التفسیر’و کتاب ’البرهان فی معانی متشابه القرآن’ امام کبیرمحقق ثقه کبیر المحل لااعلم علی من قراء و لکن قراء علیه ابوعبداﷲ نصر بن علی بن ابی مریم فیما احسب، کان فی حدود الخمسمائه و توفی بعدها واﷲ اعلم’ - انتهی (حاشیۀ 9 صفحۀ 402 شدالازار چ قزوینی). مؤلف شدالازاردر ترجمه احوال ابن ابی مریم شیرازی آرد:... روی کتاب التیسیر فی التفسیر عن مصنفه الامام برهان الدین محمود بن حمزه بن نصرالکرمانی... شدالازار چ قزوینی ص 406). یاقوت در معجم الادباء در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد:... و المرجوع الیها فی الامور الشرعیه و المشکلات الادبیه اخذ عن محمود بن حمزه الکرمانی... (معجم الادبا چ مارگلیوث ج 7 ص 210). جزری در طبقات القرّا ج 2 ص 337 در ترجمه احوال ابن ابی مریم آرد:... وقفت علی کتاب فی القراآت الثمان سماه الموضح تدل علی تمکنه فی الفن جعله بأحرف مرموزه داله علی اسماء الرواه و ذکر ناسخه انه استملاه من لفظه سنه اثنتین و ستین خمسمائه و قراء فیما احسب علی تاج القراء محمود بن حمزه...’. (شدالازار ص 407 ح 2). صاحب ترجمه، معاصر ملک ایرانشاه بن ملک تورانشاه بن قاورد و از جملۀ علماء و دانشمندانی است که بر خلع ملک ایرانشاه اتفاق کردند و عوام را بر خروج بروی فتوی دادند. آقای بیانی در حاشیۀ صفحه 21 تاریخ افضل به نقل از تاریخ ابن شهاب (جامع التواریخ حسنی) آرد:... و قاضی بوالعلا و سلطان تاج القرّاء و دیگرفضلا اتفاق نمودند که بر او (ملک ایرانشاه) غلبۀ عام کنند... رجوع به بغیه الوعاه فی طبقات النحاه سیوطی ص 387 و 403 و محمود بن حمزه... شود